Ngày trước, tôi thường phụ đạo miễn phí cho các lưu học trò Campuchia theo học tại Đại học Bách khoa Hà Nội.
Mặc định kiến thức nền tảng của các bạn ấy chưa tốt nên tôi chữa bài rất chậm và tường tận. Đến bài khó tôi dừng lại hỏi, có ai thắc mắc gì không? Một lần có sinh viên hỏi: “Vận tốc là gì hả thầy?”. Tôi thấy rất bối rối. Vì đang nói câu chuyện về con tàu siêu âm, thì có bạn lại hỏi đi bộ là gì. Tôi hỏi cả lớp, có ai có câu hỏi na ná không? Nhiều cánh tay giơ lên. Chúng tôi phải bắt đầu lại từ đầu, giống như khi học bảng cửu chương vậy.
Vài năm gần đây, các lưu học trò không cần nhờ tôi phụ đạo nữa, và số lưu học sinh Campuchia cũng ít đi. Tôi trò chuyện với họ thì biết giáo dục Campuchia đã có rất nhiều đổi thay.
Vào năm 2013, Thứ trưởng Bộ Tài chính Campuchia, Hang Chuon Naron, được bổ nhậm vờ vịt trưởng Giáo dục. Không giống như dự đoán, việc trước hết ông làm là thực thi chính sách “không ăn lận” trong giáo dục và đua, chứ không phải bắt đầu bằng các kế hoạch cách tân nhiều triệu USD.
Ông nói, quờ việc tiêu pha - như xài cho sách giáo khoa, ăn tiêu thêm cho các nguồn lực, ngay cả lương cao hơn cho tía, nếu học trò không chịu học, thì cũng không thể đạt hiệu quả. Hệ thống giáo dục tưởng thưởng cho những vụ gian lậu, phải được thay thế bằng một nền văn hóa xứng đáng có lợi cho những em chăm học.
Năm 2014, gần 90 nghìn học sinh Campuchia bước vào mùa thi tốt nghiệp chống ăn gian trước hết và đã có hơn 60% thí sinh bị đánh trượt. Kết quả chấn động dư luận. học sinh biết rằng muốn thi đỗ, chỉ có cách độc nhất là phải học, chứ không thể cữ cơ may ở đền chùa và trông chờ vào việc quay cóp. Việc bắt đầu bằng kiên tâm diệt trừ gian lậu chẳng những buộc học trò phải chăm học mà còn làm mô tả khuyết tật của hệ thống. Theo ông bộ trưởng, nếu cứ nhắm mắt xuôi tay phớt tỉnh, thì đầu vào của sinh viên Campuchia sẽ có một lỗ hổng rõ rệt. Và như thế, không thể có một thế hệ trẻ có năng lực thật sự.
Năm 2015, số học sinh bị trượt đã giảm đi, nhờ học trò đã chăm chỉ hơn chứ không chơi nhiều như trước. Việc “học sinh muốn đi học” nghe đơn giản nhưng chính là tiền đề cho việc cách tân toàn diện nền giáo dục vốn rất yếu kém của Campuchia. Chương trình học, nội dung sách giáo khoa và phương pháp giảng dạy được thay đổi từng bước vững chắc theo hướng đương đại. Đời sống giáo viên được cải thiện. Nhờ canh tân đúng hướng, giáo dục Campuchia đi vào ổn định và được đánh giá cao bởi dư luận quốc tế.
Từ năm 2006, chúng ta đã đặt ra đích tổ chức kỳ thi tốt nghiệp lớp 12 nghiêm chỉnh và bắt đầu có chuyển biến về thái độ học tập của học sinh. Nhưng nhịp đã bị bỏ qua sau đó. Phong trào hai không (không tiêu cực, không bệnh thành tích), giờ được giới chúng tôi gọi vui thành “Không học” và “Không dạy”. Mọi chuyện trở lại như cũ và đến hôm nay, nạn ăn gian trong giáo dục không có dấu hiệu suy giảm.
Nền giáo dục nước ta đã tiến hành nhiều đợt cách tân. Song những canh tân đó bản tính chỉ là những cuộc tôn tạo hoặc thay sách giáo khoa. Không có đổi thay về nguyên lý, mà chỉ là những cải tiến vặt vãnh; đề án cách tân không dựa trên các thành quả nghiên cứu khoa học (mặc dầu chúng ta có đầy đủ các viện nghiên cứu này) và thực tế giáo dục nên không khả thi. Tệ hại hơn, là thất bại sẽ được đổ lỗi cho cơ sở vật chất và trình độ thầy giáo. Cứ mỗi lần canh tân là một lần đay bị mắng là dốt, bằng một từ mỹ miều là “bất cập”.
Phản xạ thường ngày trước lối nghĩ suy "thiếu và yếu" này là đòi hỏi nguồn lực đầu tư. Vài chục nghìn tỷ, vài nghìn tỷ, là những đòi hỏi được đưa ra trước mỗi lần canh tân - như thể tiền nong là tiền đề của giáo dục vậy.
Trong khi, như câu chuyện ở Campuchia đã chỉ ra, tiền đề của giáo dục là những gạch đầu dòng khúc triết về đích, về triết lý.
Thực tế thất bại của các lần cách tân trước, đề án ngoại ngữ 2020, dự án trường học mới VNEN tiêu tốn hàng nghìn tỷ đồng đã minh chứng cho điều này.
Dự thảo chương trình phổ quát tổng thể 2017 nêu vấn đề đổi mới toàn diện nhưng vẫn không thấy tư tưởng của đổi mới. thành thử dự thảo đương nhiên chỉ nói được ý nguyện của tác giả, chứ không nêu được đổi mới vận hành theo triết lý nào. Thay vì luận giải một cách khoa học và thuyết phục, đề án được đem ra “chia sẻ trách nhiệm” bằng cách tổ chức những cuộc lấy quan điểm đóng góp của toàn xã hội.
Thiếu triết lý chẳng khác gì thiếu bộ định vị của người đi đường. Thế nên lúc rẽ phải, lúc lại rẽ trái. Nếu bị vấp ngã thì không biết đứng dậy bằng cách nào. Giống như việc bữa nay thêm môn này, mai lại bớt môn kia. Chú trọng kiến thức thì quên năng lực. Chú trọng năng lực lại quên tri thức...
Chúng ta đang sống trong thế kỷ 21, trong một nền kinh tế đòi hỏi sự cạnh tranh bằng tri thức, bằng ý tưởng, bằng tư duy, bằng tốc độ, thì chương trình học nhồi sọ là chẳng thể ưng ý được nữa. Phải cải cách. Nhưng nếu cải cách mà sai thì hậu quả để lại kéo dài hàng thập kỷ. Đôi lúc tôi nghĩ, nếu thay đổi mà không có đường đi, thì tốt nhất đừng làm gì cả, là đã may cho tía và học trò rồi.
Và tôi tin, chắc không lâu nữa, các bạn học sinh Campuchia sẽ không còn phải sang học ở Việt Nam. Vì chúng ta có nghìn tỷ, nhưng họ có triết lý.
Góc nhìn khoa học
